Κείμενα του Σ. Σόρογκα ΓΙΑ ΖΩΓΡΑΦΟΥΣ

Στον Θανάση Νιάρχο[…] άκου πώς διαβαίνει η λευκότητα ο θάνατος κουβαλάει στο στόμα του άρωμα αρμόνιου και το φτερό του σέρνει το σκοινί του πηγαδιού. Π. ΠικάσοΘυμάμαι την άνοιξη του ‘73 τον Νίκο Εγγονόπουλο, τα λίγα αλλά περιεκτικά λόγια με τα οποία ανήγγειλε τον θάνατο του Πικάσο στους σπουδαστές της Αρχιτεκτονικής: «Τον αιώνα μας δεν τον σφραγίζει η μετάβαση του ανθρώπου στο φεγγάρι, αλλά το έργο του Παύλου Πικασό». Ο Πικάσο στάθηκε και για μένα, έναν νέο τότε ζωγράφο που προσπαθούσε να βρει κάποια άκρη στο νεφελώδες ξεκίνημά του, ένας σταθμός διδαχής, ένα σταθερό σημείο αναφοράς στο οποίο μπορούσες να στραφείς κάτω από την πίεση των ερωτημάτων που αναφύονταν με κατεπείγουσα και βασανιστική ένταση στα πρώτα μας βήματα. Νομίζω ότι για τον απλό καθημερινό άνθρωπο υπάρχουν συγκεκριμένα κριτήρια στην αποδοχή ενός ζωγράφου. Πρέπει να διαθέτει την ικανότητα να απεικονίζει, ει δυνατόν με πιστότητα, ωραία πράγματα, όπως λουλούδια, θαλασσινά τοπία ή τσιγγάνες με το ντέφι. Έτσι κι εγώ θυμάμαι στα πρώτα χρόνια της εφηβείας τη διαφωνία μου στο γυμνάσιο με τον συμμαθητή μου Βαγγέλη Τσακιρίδη, ο οποίος μιλούσε με θαυμασμό για τον Πικάσο, όταν εγώ δυσανασχετούσα για τις παραμορφώσεις των προσώπων και των πραγμάτων στα έργα του. Έπρεπε να περάσει αρκετός καιρός για να μάθω να βλέπω διαφορετικά, με σπουδές που έχτισαν μέρα με τη μέρα μια άλλη εμπλουτισμένη όραση και γνώση – την όραση και τη γνώση που χρειάζονται για να μπορέσει κανείς, σύμφωνα με τις δυνάμεις του, να διεισδύσει στον μυστηριώδη και σχεδόν άβατο χώρο που συγκροτεί η τέχνη, αφού μέσα από τα εικαστικά της μορφώματα εγκαθιδρύει νέες σημασίες, από τις οποίες αναδύονται οι εκάστοτε καινούργιες προοπτικές του φευγαλέου νοήματος της ζωής. Ο Πικάσο πάνω απ’ όλα με βοήθησε να συνειδητοποιήσω ότι οι καλλιτεχνικές μορφές είναι πολλαπλές και πολυειδείς και ότι δεν υπάρχει μόνον μία οδός δημιουργίας. Άλλωστε, η απειρία των εκφάνσεων της τέχνης, κυρίως κατά τη διάρκεια του εικοστού αιώνα, απέδειξε ότι η πορεία της δεν είναι ευθύγραμμη και η έννοια της εξελίξεώς της ανυπόστατη. Σκέφτεται κανείς την ατελείωτη διαδοχή σχολών, μανιφέστων ή κινημάτων με τις δογματικές διακηρύξεις, τις απόλυτες λύσεις, την επιθετική απαξίωση ιστορικών και πολιτισμικών περιόδων με εδραίες και διαχρονικές αξίες. Σκέφτομαι αυτόν τον αιώνα των δογματισμών, των φανατισμών, και φτάνω πάλι στον Πικάσο. Ο ζωγράφος της Γκουέρνικα ήταν κι αυτός φανατικός στις πεποιθήσεις του. Διαβάζοντας τις «Συζητήσεις» του με τον Ντ. Α. Κανβάιλερ συναντώ, μεταξύ άλλων, τις παρακάτω απόψεις: Για τον Τζιότο έλεγε: «Όλη αυτή η διακόσμηση … είναι φρίκη …, είναι φτιαγμένη για να στολίζει εκκλησίες και διαμερίσματα» (1935). Και αλλού: «Μιλάνε για Αναγέννηση. Μα είναι για κλάματα. Είδα αυτές τις μέρες τους πίνακες του Τιντορέττο. Είναι σινεμά. Τορίνο φιλμ» (1944). Και για τους πίνακες στο Λούβρο: «Είναι πόρνες, χαριτωμένες πόρνες, μα τίποτα άλλο. Μόνο ο κυβισμός έκανε ζωγραφική» (1946). (Ωστόσο κι εγώ που επισημαίνω τώρα τέτοιες αυθαίρετες διακηρύξεις δεν απέφυγα παλαιότερα, εξαιτίας των προτιμήσεών μου, να υποστηρίξω ότι ο Πανσέληνος στο Πρωτάτο είναι κάτι πολύ περισσότερο για την τέχνη από ό,τι ολόκληρη η Αναγέννηση. Σημεία των καιρών.) Όπως και να έχει, η εργασία του Πικάσο εντάσσεται στο κατακλυσμικό κύμα ανατροπών που επέφερε η νεώτερη τέχνη. Ανέτρεψε ριζικά όλες τις καθιερωμένες καλλιτεχνικές συμβάσεις και ακύρωσε ανηλεώς το σύστημα των παγιωμένων κανονιστικών και μορφολογικών αρχών της παραδοσιακής αστικής αισθητικής. Από τα έργα του όλων σχεδόν των περιόδων αναδύεται η έκπληξη, το συγκλονιστικό, το αστάθμητο, η αμηχανία, η σύγχυση. Βάζοντας στο στόχαστρό του τις κεντρικότερες αισθητικές δεσμεύσεις της δυτικής παράδοσης –αρμονίες, αναλογίες, ομορφιά, ύφος– ο Πικάσο επιχείρησε να αναδείξει στη θέση τους την εσωτερική δυναμική του ίδιου του έργου. Ο τεράστιος αριθμός των έργων του και η ευκολία γενέσεώς τους αποδεικνύουν ότι τα έργα αυτά προέρχονται από μια διαισθητική, και ποιητική μαζί, αστραπιαία πορεία συνειρμών, η οποία, κατά τη γνώμη μου, έχει πολλά κοινά στοιχεία με ό,τι αργότερα συστηματοποίησε ο Μπρετόν ως μέθοδο αυτόματης γραφής. Πιστεύω ότι η αχαλίνωτη ελευθερία έκφρασης ήταν συστατικό στοιχείο της φλογερής προσωπικότητάς του, η οποία, στο όνομα της ιδιοπροσωπίας, δεν δίσταζε να υπερασπιστεί ακόμη και τα ορθογραφικά λάθη των κειμένων του: «Τα λάθη δείχνουν την προσωπικότητα», έλεγε στον φίλο του Σαμπαρτές. Είναι χαρακτηριστικό ότι ζωγράφιζε τους πίνακες μέσα σε μια φρενίτιδα εκστάσεως, γιατί, όπως έλεγε, του «έρχονται από πολύ μακριά». Ο ίδιος φαινόταν να καθοδηγείται πάντα από ένα αλάνθαστο ένστικτο, που σφράγιζε τη γνησιότητα της έκφρασης. Δεν αμφιταλαντευόταν, γιατί η ενόρασή του –ή καλύτερα ή διορατικότητά του– ήταν διαρκώς παρούσα. Θα έλεγα ότι προηγείτο της δημιουργικής πράξεως, η οποία απλώς μορφοποιούσε την ενόραση. Σύμφωνα με τη μαρτυρία του φίλου του Σαμπαρτές, ο Πικάσο πίστευε «πως ο πραγματικός καλλιτέχνης πρέπει να αγνοεί τα πάντα. Πως οι γνώσεις τον βαραίνουν. Τον εμποδίζουν να δει. Τον ενοχλούν στην ανάπτυξη του αυθορμητισμού του …». Θα σκεφτόμουν σε άλλη περίπτωση τον Πικάσο να είχε υπ’ όψιν του εκείνο που συχνά αναφέρει ο Σεφέρης ως μέγα δίδαγμα από τον Ιωάννη του Σταυρού, ο οποίος λέει: «Εκείνος που μαθαίνει τις πιο φίνες λεπτομέρειες μιας τέχνης προχωρεί πάντα στα σκοτεινά και όχι με την αρχική του γνώση, γιατί αν δεν την άφηνε πίσω του, ποτέ δεν θα μπορούσε να ελευθερωθεί από αυτήν». Ο Πικάσο, ωστόσο, τον οποίον, σύμφωνα με τη μαρτυρία της Α. Βαλλαντέν, ποτέ δεν είδανε στα μαθητικά του χρόνια με ένα βιβλίο στο χέρι, δεν είχε κατακτήσει αυτή τη γνώση μέσω θεωρητικής σπουδής. Πίστευε ότι αυτή υπάρχει μέσα μας ως οπτική εμπειρία ή εμπειρία ζωής, γι’ αυτό λάτρευε και τους ναΐφ. Έτσι αβίαστα τείνει κανείς να πιστέψει ότι ο Πικάσο ήταν μια από τις προσωπικότητες εκείνες με τα εξαιρετικά και σπάνια σε ποιότητα προσόντα, που λες και είχαν δοθεί ως δώρο από θεία πρόνοια εξόχως γενναιόδωρη. Στην ανάδυση βέβαια αυτού του ηφαιστειώδους ταμπεραμέντου συνέβαλαν και οι ιστορικές συγκυρίες, οι οποίες συνέτειναν στο να αναπτυχθούν απρόσκοπτα οι δικές του αντιλήψεις για τον ρόλο της ελευθερίας στην έκφραση, για τη μυστηριακή καταγωγή της τέχνης και για τα ψυχικά ρεύματα που την αρδεύουν, τα οποία, σε συνδυασμό με τις ιδεολογικές επιρροές, μετασχηματίζονται σε σχήματα και χρώματα εξόχως πειστικά στην εικονιστική τους πραγμάτωση. Ο Πικάσο ήταν μια χειμαρρώδης προσωπικότητα με πρωτοφανείς ικανότητες στο σχεδιάζειν ή στο ζωγραφίζειν˙ ήταν εξίσου ικανός στην πιστή αναπαράσταση όσο και στην απλοποίηση ή καλύτερα την απόσταξη των ουσιωδέστερων χαρακτηριστικών των θεμάτων του. Η απόσταξη αυτή, οδηγημένη από μια βαθύτατη αλλά και πάμπλουτη βιωματική εμπειρία, μετουσιώθηκε σε μορφές πρωτοφανέρωτες, εκπλήσσοντας με την απροσδόκητη παρουσία τους μέσα σε έναν ζωγραφικό χώρο που υποβαστάζει ή και εντείνει το νοηματικό βάρος τους. Αναγνωρίσιμες ή τερατωδώς αλλοιωμένες, οι μορφές αυτές δονούνται από κύματα μιας εσωτερικής ζωής αφανέρωτης μεν, κι ωστόσο εντόνως υπαρκτής σε μυστικές κρύπτες πάνω στην ίδια την επιφάνεια της εικόνας. Από το παραστατικό σχέδιο στην καρικατούρα, από τη χρωματική έξαρση στη μονοχρωμία, απ’ την ογκυρότητα της φόρμας στην πλακάτη επιφάνεια, όλα έρχονται και επανέρχονται, εναλλάσσονται και αντιμάχονται, χωρίς ποτέ να παραμένουν αδικαίωτα, αφού το έργο είναι «ένα είδος αυτόματης γένεσης», όπως πίστευε. Γυρίζει και ξαναγυρίζει σε θέματα που αγάπησε. Πάντα με μια νέα μορφή, που γίνεται αφετηρία για άλλες, κ.ο.κ. Η αφετηρία των έργων του ήταν πάντοτε «πραγματική». Θέλω να πω ότι για τον Πικάσο κάθε μορφή, γραμμή ή χρώμα ήταν απολύτως συνδεδεμένα με μια αντικειμενικά υπαρκτή πραγματικότητα και δεν ανάγονταν θεωρητικά σε αφηρημένους υπερβατικούς σχηματισμούς. Γι’ αυτό και η αφηρημένη τέχνη ποτέ δεν έγινε αποδεκτή από αυτόν. Πίστευε ότι τα καθαρά σχήματα και χρώματα, ιδωμένα ως αφηρημένα στοιχεία προσιτά μόνο διαμέσου του πνεύματος, δεν είχαν καμία σύνδεση με τον κόσμο του πραγματικού, και για το λόγο αυτό αδυνατούσαν να υποστασιώσουν εικαστικά το ανθρώπινο δράμα. Σε αντίθεση με τις μεταφυσικές αναζητήσεις της αφηρημένης τέχνης, η τέχνη του Πικάσο διαπερνάται από ένα ακατανίκητο πάθος για ρεαλισμό. Έλεγε: «Γυρεύω την ομοιότητα, μια ομοιότητα πιο βαθιά, πιο πραγματική από το πραγματικό, που να φτάνει το υπέρ πραγματικό. Έτσι ακριβώς εννοώ τον υπερρεαλισμό, αλλά η λέξη χρησιμοποιείται με εντελώς άλλον τρόπο». Παρόλο που ο Πικάσο αρνιόταν πως ήταν υπερρεαλιστής ζωγράφος, πιστεύω ότι, αν διευρύνουμε την έννοια του υπερρεαλισμού, τα έργα του μπορεί να θεωρηθεί ότι διέπονται από ένα ανάλογο πνεύμα. Διότι είναι προβολές τραγικών εικόνων του ασυνειδήτου. Είναι τα ψυχικά αδιέξοδα του απομονωμένου ατόμου στην ερημία του κόσμου. Είναι η περιπέτεια μιας ιδιοφυούς προσωπικότητος σε έναν κόσμο ομιχλώδη και αινιγματικό, η πορεία του οποίου παραμένει και σήμερα ασαφής και κινδυνώδης. Η Γερτρούδη Στάιν, πιστή θαυμάστριά του, πίστευε ότι ήταν ο μόνος που έδωσε απάντηση στο βαθύτερο νόημα του αινίγματος που διαπερνά τον εικοστό αιώνα, σε αντίθεση με τους άλλους που περιορίστηκαν να δουν μονάχα όσα τους έδειχναν τα μάτια τους. «Μα, αυτό που έβλεπαν», λέει, «ήταν η πραγματικότητα του 19ου αιώνα». Η Στάιν όμως δεν έζησε για να δει μέχρι πού θα έφτανε αυτή η φρενιτιώδης πορεία του αιώνα. Ο Π. Κονδύλης θα γράψει ότι οι εικονοκλάστες δημιουργοί της πρωτοπορίας «πολέμησαν βέβαια συχνά την αστική τάξη και τις αξίες της, όμως δεν είχαν σαφή συνείδηση τού ότι με τα λόγια και τις πράξεις τους προετοίμαζαν τον δρόμο του κοινωνικού και πολιτικού εκείνου μορφώματος, το οποίο εμείς σήμερα γνωρίζουμε ως την τεχνολογικά εξελιγμένη και μαζικά καταναλωτική μαζική δημοκρατία. Στο βαθμό που προαισθάνθηκαν ορισμένες πλευρές ή ορισμένα γνωρίσματα αυτού του μορφώματος, ενσωμάτωσαν τις προαισθήσεις τους σε ουτοπίες εντελώς διαφορετικής εμπνεύσεως και κατά πάσα πιθανότητα θα έμεναν έκπληκτοι αν μάθαιναν σε ποια κοίτη έσπρωξε η ιστορία τις προσπάθειες και τα σχέδιά τους». Ο Πικάσο –ορθώς κατά τη γνώμη μου– επιχείρησε με τη ζωγραφική του να αναχαιτίσει αυτή την ακραία και αδιέξοδη εξέλιξη. Σε αντίθεση με τον φίλο του Απολλιναίρ που διακήρυττε ότι «δεν μπορείς να κουβαλάς παντού το πτώμα του πατέρα σου», ο Πικάσο, παρά τους εικονοκλαστικούς πειραματισμούς του, ποτέ δεν εγκατέλειψε την πίστη στην παράδοση ή στην εκφραστική δύναμη της ζωγραφικής. «Μια φορά μου λέει ο Μπράκ: “Κατά βάθος , πάντα αγαπούσες το κλασικό κάλλος”. Είναι αλήθεια. Ακόμη και σήμερα , το ίδιο συμβαίνει. Δεν σκαρώνουνε ομορφιές κάθε χρόνο». (1964) Στην ουσία, εκείνο που τον προστάτεψε ήταν το ένστικτό του. Η ζωγραφική παρέμεινε γι’ αυτόν μέχρι το τέλος της ζωής του ανοιχτή προς κάθε κατεύθυνση, επιτρέποντάς του να εκφράζει –ανάλογα με τη στιγμή, τη διάθεση ή τις περιστάσεις– το βαθύ και ανεξερεύνητο υπαρξιακό του αίτημα. Θέλω να πω ότι οι συχνές και απροσδόκητες «επιστροφές» του σε άκρως παραστατικές απεικονίσεις, μετά τις γνωστές ανατρεπτικές μορφολογικές αποδομήσεις του, φανέρωναν όχι μόνο τη βαθιά πίστη του στη ζωγραφική τέχνη, που ήταν γι’ αυτόν ταυτισμένη με την υπόστασή του, αλλά και την εναγώνια επιθυμία του να χρησιμοποιήσει τις δικές της απαρασάλευτες δυνατότητες ως μέσο για να εκφραστεί. Εδώ θα ήθελα να τονίσω την εξαιρετικά μοναχική του πορεία, αν εξαιρέσουμε μόνο την κυβιστική του περίοδο. Όταν οι φίλοι του φωβιστές προσδιόριζαν το περιεχόμενο των χρωματικών τους επιδιώξεων, ο Πικάσο βρισκόταν στον αντίποδα, με συνειδητές γαιώδεις μονοχρωμίες. Ο Πικάσο ποτέ δεν έφθασε στη διάλυση των μορφών. Ποτέ δεν υπήρξε αρνητής της υποστάσεως των όντων ή καλύτερα της ανθρωποκεντρικής θεώρησης του κόσμου, στην ακύρωση της οποίας οδηγήθηκε τελικά η τέχνη. Συνεπώς οι μορφές του παρέμειναν πάντοτε κομιστές αυτού του νοήματος και είχαν ως μέτρο τους κάποια κλίμακα ηθικών αξιών. Θυμάμαι την έκπληξή μου, το 1974 περίπου, που θέλησα να αντιγράψω το άλογο από την Γκουέρνικα βάζοντάς το στο μαύρο φόντο μιας επιφάνειας μπροστά από ένα αρχαίο ανάγλυφο που ζωγράφιζα. Είχα τελείως μαγευτεί από το πώς οι εντελώς αυθαίρετες παραμορφώσεις αυτού του αλόγου οδηγούσαν στη μορφοποίηση ή στην υποστασίωση θα έλεγα, ενός δράματος που διαχεόταν στα τέσσερα σημεία του ορίζοντα. Η κραυγή αυτού του αλόγου με παρέπεμψε στο τέλος και σε μια άλλη «κραυγή», εκείνη του Μουνχ, την οποία όμως έκανε να φαντάζει επιεικώς ρητορική. Πιστεύω γενικά ότι η εργασία του πάνω στην Γκουέρνικα κορυφώνει τη δημιουργική του ακτινοβολία και τούτο επειδή σ’ αυτό το έργο συγκλίνουν η αγάπη του για την Ισπανία, ο βαθύτατος ανθρωπισμός του, οι ιδεολογικές του πεποιθήσεις και, πάνω από όλα, η δαιμονιώδης ικανότητά του να δημιουργεί πρωτοφανέρωτες μορφές, οι οποίες εικονογράφησαν με ασυνήθιστη τραγικότητα γεγονότα της ζωής εν πολέμω. Νομίζω ότι είναι μια από τις ελάχιστες φορές που η τέχνη γίνεται με άμεσο τρόπο κατήγορος της βαναυσότητος του πολέμου. Ο Ζ. Π. Σαρτρ δεν πιστεύει πως η Γκουέρνικα κέρδισε έστω και έναν οπαδό της ειρήνης. Εμένα πάντως, όταν την πρωτοείδα το 1973 στη Ν. Υόρκη, με συγκλόνισε και πιστεύω ότι όχι μόνο κέρδισε αλλά και θα κερδίζει εσαεί τον ψυχισμό των ανθρώπων. Θα ήθελα, τέλος, με την ευκαιρία να επισημάνω ότι η ζωγραφική του Πικάσο οργανώνεται στη βάση ενός συστήματος αρχών που δεν βασίζεται σε χρωματικές αρμονίες, σε τρυφερές συνθετικές διευθετήσεις ή σε κάποιο μοναδικό ζωγραφικό μετιέ. Είναι καθοριστικός ο λόγος του: « Αν δεν έχω μπλε βάζω κόκκινο». Ίσως γι’ αυτό, εξ αντιδιαστολής, ο Πικάσο λατρεύει τον Πουσσέν ή τον Βερμέερ. Θέλω να πω, τα έργα του δεν είναι οι μαγικές χρωματικές επιφάνειες των ιμπρεσιονιστών, δεν έχουν τη σοφή δομή των έργων ενός Σεζάν, ή το παράφορο χρωματικό πάθος ενός Βαν Γκογκ. Στα έργα του διαχέεται μια μορφή δυνάμεως εσωτερικού πάθους, απροσδιόριστης λόγω της φαινομενικής απλότητας, αλλά απολύτως υπαρκτής και απαστράπτουσας. Ο Πικάσο υπήρξε ζωγράφος του ενστίκτου. Είχε άσφαλτο οδηγό τις εσωτερικές μυστικές του εντολές. Ορθώς αντέδρασε σε μια τέχνη αλά Μοντριάν. Το δράμα τον συνόδευσε στη ζωή του όπως και ο ευδαίμων καιρός, που είναι το ίδιο. Το εγγενές δηλαδή στοιχείο κάθε τέχνης, αμέσως ή εμμέσως αναφυόμενο. Υμνητικό ή ολοφυρόμενο, γιατί αφουγκράζεται τον άναρθρο λόγο που δονεί τη σιωπή του κόσμου.Σωτήρης Σόρογκας